İradənin Hökumranlığı “Yox” Demək Sənəti

İnsan həyatının ən dərin paradokslarından biri budur ki, bəzən bizi güclü edən şey “etmək” yox, “etməmək” qərarıdır. İradənin hökumranlığı insanın öz həyatının istiqamətini başqalarının tələbləri ilə deyil, öz dəyərləri, enerjisi və məqsədləri ilə müəyyənləşdirmək bacarığıdır. Bu hökumranlığın ən əsas alətlərindən biri isə çox vaxt sadə görünən, lakin ən çətin sözlərdən biri olan “yox” deməkdir.

“Yox” demək incəlik, cəsarət və özünə hörmət tələb edir. Çünki “bəli” çox vaxt rahatdır, uyğunlaşmaq asandır, başqalarını məmnun etmək görünüşdə sülh yaradır. Halbuki bu rahat “bəli”lərin hər biri insanın daxili iradə səltənətində kiçik bir torpaq parçasını itirməsidir. İnsan hər dəfə ürəyindən gəlməyən bir razılıq verdikdə, iradəsinin bir hissəsini başqasının idarəsinə təhvil verir. Uzun müddət davam edən bu təslimiyyət isə sonda adamı öz taleyinin ən vacib qərarlarında belə özgənin gözünə baxan biri halına gətirir.

Yox demək sənəti iradənin öz hakimiyyətini elan etməsidir. Bu sənət insanın daxili mənliyinə bir növ etirafıdır: “Mənim zamanım, enerjim və ruhum dəyərlidir. Onları kiməsə izah etmədən də qorumaq haqqım var.” Bu, eqoistlik deyil, öz varlığına sahib çıxmaqdır. Sərhəd qoymaq empatiyanın, sağlam düşüncənin və özünüdərk bacarığının göstəricisidir.

Psixoloji olaraq insan “yox” deməkdən ən çox iki səbəbdən çəkinir: rədd edilmək və günahkarlıq hissi. Lakin iradənin hökumranlığı məhz bu iki qorxunu aşmağı tələb edir. Həyatın gerçəyi budur ki, insanı həqiqətən sevənlər onun sərhədlərinə hörmət edirlər. Sərhədindən keçməyə çalışanlar isə onsuz da içimizdə olmaq haqqını qazanmamış adamlardır. Günahkarlıq hissinə gəlincə günah, başqasının istəklərinə yox deməkdə deyil, günah özünə xəyanət etməkdədir.

Fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən isə “yox” demək insanın iradə azadlığının əsas sübutudur. İradə yalnız seçim edə bildiyimiz zaman var olur. Hər istəyə “bəli” demək seçim deyil, mexaniki uyğunlaşmadır. “Yox” dediyimiz an biz qərar verən tərəfə çevrilirik, yəni həyatımızın aktiv subyektiyik, passiv obyekti yox. Stoiklər bunu çox gözəl təsvir edirdilər: insanın gücü onun nəyi seçdiyində deyil, nəyi seçmədiyində daha çox görünür.

“Yox” demək sənəti həm də münasibətlərin keyfiyyətini yüksəldir. Saxta “bəli”lər münasibətləri yavaş-yavaş çürüdür, çünki orada səmimiyyət yoxdur. Halbuki şüurlu “yox” insanın dürüstlüyünü göstərir və münasibətlərin daha sağlam əsaslara oturmasına imkan yaradır. Dürüst sərhədlər olan yerdə sevgi də, hörmət də daha şəffaf şəkildə mövcud olur.

İradənin hökumranlığı başqalarının bizdən nə istədiyindən çox, bizim özümüzdən nə istədiyimizi bilməklə başlayır. İnsan öz istəklərini, dəyərlərini və məqsədlərini tanıdıqca “yox” demək həm daha asan, həm də daha zəruri olur. Çünki hər “yox” həyatımızı yönləndirən görünməz bir iplik kimidir. Əslində, doğru “yox”lar olmasaydı, insana xoşbəxtlik gətirən “bəli”lər də yaranmazdı.

İradənin hökumranlığını əldə edən insan “yox” deməkdən çəkinmir. Çünki o bilir ki, “yox” demək dünyanı itirmək deyil, özünü qazanmaqdır.